της Ευγενίας Μανωλίδου
Τα «Χελιδονίσματα» και το «μαρτάκι» αποτελούν δύο από τα χαρακτηριστικότερα ανοιξιάτικα έθιμα του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, με ρίζες που ανάγονται στην αρχαιότητα. Τα χελιδονίσματα είναι τα λεγόμενα «κάλαντα της Άνοιξης», τραγούδια που λένε τα παιδιά την 1η Μαρτίου για να καλωσορίσουν την άνοιξη και τις χελιδόνες. Το μαρτάκι είναι ένα βραχιολάκι φτιαγμένο από κόκκινη και άσπρη κλωστή, που φοριέται κάθε Μάρτιο ως προληπτικό φυλακτό. Και τα δύο έθιμα συνδέονται με ευχές ευημερίας, ευκαρπίας και προστασίας ενώ συγχρόνως αντανακλούν αρχαίες αντιλήψεις περί γονιμότητας και ευδαιμονίας.
Τα «Χελιδονίσματα» τελούνται την πρώτη μέρα της Άνοιξης (παραδοσιακά την 1η ή και στις 21 Μαρτίου). Ομάδες παιδιών που γυρνούν από σπίτι σε σπίτι κρατώντας τη λεγόμενη «χελιδόνα», ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού διακοσμημένο με πρασινάδα και κορδέλες και τραγουδούν αναγγέλλοντας τον ερχομό της άνοιξης. Η νοικοκυρά προσφέρει καλούδια και φιλέματα και συμβολικά τα παιδιά της χαρίζουν μια ασπροκόκκινη κλωστή – τον «Μάρτη» – για τα κορίτσια του σπιτιού. Πρόκειται για ένα ακόμη έθιμο, οι ρίζες του οποίου χάνονται στο χρόνο. Ήδη από τον 2ο αι. μ.Χ. ο λόγιος Αθήναιος περιγράφει ένα χελιδόνισμα στη Ρόδο με το χαρακτηριστικό τραγούδι «Ἦλθε, ἦλθε χελιδών…», δείχνοντας ότι ο ερχομός της άνοιξης εορταζόταν με παιδικά άσματα ήδη στην ύστερη αρχαιότητα. Το έθιμο διατηρήθηκε διαμέσου των βυζαντινών χρόνων και της Τουρκοκρατίας, και καταγράφηκε σε νεότερους χρόνους από λαογράφους όπως ο Κλοντ Φοριέλ (Claude Fauriel) στη συλλογή του Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Στη λαογραφία, τα χελιδονίσματα χαρακτηρίζονται αναβλαστικό έθιμο, δηλαδή έθιμο που στοχεύει στην αναζωογόνηση της φύσης και τη βλάστηση της γης. Μάλιστα, αρχαιολογικά ευρήματα όπως ένα χάλκινο ομοίωμα χελιδονιού της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου από τις Αιγές (στη Μακεδονία) παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα με τις ξύλινες «χελιδόνες» που χρησιμοποιούνταν στα νεότερα χρόνια, υπογραμμίζοντας την ιστορική συνέχεια του εθίμου. Ένα ακόμη εύρημα, ο αμφορέας του Ευφρονίου (εικόνα) αποδεικνύει την ύπαρξη του εθίμου ήδη από την κλασική εποχή.
Ο Μάρτης ή μαρτάκι είναι ένα μικρό βραχιολάκι από στριμμένες κόκκινη και λευκή κλωστή, που φορούν τα παιδιά (και πολλοί ενήλικες) από την 1η ως τις 31 Μαρτίου. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο Μάρτης προστατεύει από τον πρώτο δυνατό ήλιο της άνοιξης «για να μην κάψει» τα πρόσωπα των παιδιών. Το έθιμο αυτό απαντά σε πολλές βαλκανικές χώρες (Βουλγαρία – μαρτενίτσα, Ρουμανία – μαρτιζόρ κ.ά.) και θεωρείται πανάρχαιο. Πράγματι, εικάζεται ότι ανάγεται στα Ελευσίνια Μυστήρια όπου οι μύστες έδεναν μια κόκκινη κλωστή, την επονομαζόμενη κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Αυτή η πρακτική πιθανώς είχε αποτροπαϊκό χαρακτήρα, για την προστασία από κακό μάτι ή κακοτυχία, κάτι που συνεχίζει και η σύγχρονη χρήση του μάρτη ως φυλαχτού. Σε πολλά μέρη, μόλις τελειώσει ο Μάρτιος, το βραχιολάκι αφαιρείται και τοποθετείται στη φύση, σηματοδοτώντας την έναρξη της καρποφορίας. Συγκεκριμένα, συνηθίζεται είτε να κρεμιέται ο Μάρτης στα κλαδιά δέντρων (συχνά καρποφόρων) ώστε να τον πάρουν τα χελιδόνια για να χτίσουν τις φωλιές τους, είτε να αφήνεται κάτω από μια πέτρα και την επομένη να ερμηνεύεται ο οιωνός (αν βρεθεί δίπλα του ένα σκουλήκι, θεωρείται σημάδι καλής χρονιάς). Οι πρακτικές αυτές συνδέουν άμεσα το μαρτάκι με την έννοια της γονιμότητας και της ευκαρπίας: η κόκκινη κλωστή γίνεται φορέας ευχών για ανθοφορία των δέντρων και καλή σοδειά, καθώς και για την υγεία και προστασία των παιδιών που τη φορούσαν.
Η συνήθεια παιδιά να τραγουδούν ευχές για ευημερία και να συλλέγουν δώρα δεν είναι νέα, αλλά απαντά ήδη στην αρχαία Ελλάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ειρεσιώνη, ένα τελετουργικό κλαδί ελιάς ή δάφνης στολισμένο με μαλλί και καρπούς, που το περιέφεραν παιδιά με ζωντανούς γονείς κατά τις γιορτές των Πυανεψίων και Θαργηλίων στην Αθήνα. Τα παιδιά τραγουδούσαν τότε τον ύμνο της Ειρεσιώνης, ζητώντας ευφορία και αγαθά: «εἰρεσιώνη σῦκα φέρει καὶ πίονας ἄρτους… καὶ μέλι… καὶ ἔλαιον… καὶ οἶνον…» . Μετά την περιφορά, το κλαδί αυτό κρεμιόταν στην πόρτα ως φυλαχτό για τον πλούτο του νοικοκυριού. Η ίδια μορφή του εθίμου –παιδιά που περιφέρουν σύμβολα και τραγουδούν ζητώντας δώρα λέγοντας ευχές– εμφανίζεται σε όλη την ιστορική διαδρομή: από τα αρχαία χελιδονίσματα και την ειρεσιώνη, μέχρι τα βυζαντινά και νεότερα κάλαντα (π.χ. τα κάλαντα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς). Δεν είναι τυχαίο ότι στην αρχαία Ρώμη, όταν το ημερολόγιο μετατέθηκε και η Πρωτοχρονιά ορίστηκε την 1η Ιανουαρίου, τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα μετακινήθηκαν τότε, αλλά παρά ταύτα συνέχισαν να λέγονται και στην παλαιά Πρωτοχρονιά, την 1η Μαρτίου. Έτσι εξηγείται πώς τα χελιδονίσματα της 1ης Μαρτίου διασώζουν ουσιαστικά ένα πανάρχαιο έθιμο «ευετηρίας» (καλής χρονιάς) στην ίδια ημερομηνία, με διαφορετικό πια περιεχόμενο.
Κοινός παρονομαστής των παραπάνω εθίμων είναι η επιδίωξη της ευετηρίας – δηλαδή της καλής χρονιάς (εὖ+ ἔτος) – μέσα από τη συμβολική ευκαρπία και γονιμότητα. Τα χελιδονίσματα, ως αναβλαστικό έθιμο, στοχεύουν «στην υποβοήθηση της βλάστησης της γης» την άνοιξη, διώχνοντας το χειμώνα και καλωσορίζοντας τις χελιδόνες ως αγγελιοφόρους της νέας καρποφορίας. Το μαρτάκι, με το έντονο κόκκινο χρώμα του, λειτουργεί προστατευτικά για την υγεία (έκφανση ευδαιμονίας) και παράλληλα, μέσω των πρακτικών μετά το τέλος του μήνα, «δένει» κυριολεκτικά στα φυτά και στα ζώα την ευχή για γονιμότητα – είτε προσφέροντας την κλωστή στα χελιδόνια για να φωλιάσουν, είτε δένοντάς την στα δέντρα για να καρπίσουν. Οι παραδόσεις αυτές μαρτυρούν μια αδιάσπαστη συνέχεια αντιλήψεων: από την αρχαιότητα έως σήμερα, οι άνθρωποι κρατούν τα έθιμα στην αλλαγή των εποχών με την ελπίδα να εξασφαλίσουν ευφορία στη φύση και ευημερία στην κοινότητα. Με άλλα λόγια, έθιμα σαν τα Χελιδονίσματα, την Ειρεσιώνη και το Μαρτάκι αποτελούν ζωντανά τεκμήρια του πώς ο ελληνικός λαός, τόσο στον αρχαίο κόσμο όσο και στους νεότερους χρόνους, συνδέει την άνοιξη με την αναγέννηση και επιδιώκει, μέσω της παράδοσης, την εξασφάλιση της καρποφορίας, της γονιμότητας και της ευδαιμονίας για όλους.
Στη Σχολή Αρχαίων Ελληνικών «Ελληνική Αγωγή», η βιωματική μέθοδος διδασκαλίας αναδεικνύεται ως ένα ισχυρό εργαλείο για τη μετάδοση γνώσεων και την προσέγγιση της πολιτισμικής κληρονομιάς μέσω των εθίμων. Χρησιμοποιώντας τα Χελιδονίσματα ως αφορμή, η διδασκαλία επικεντρώνεται στην άμεση εμπειρία των μαθητών, προσφέροντας τους την ευκαιρία να εμπλακούν ενεργά και να κατανοήσουν τις παραδόσεις που χαρακτηρίζουν την ελληνική κουλτούρα. Η μέθοδος αυτή ενθαρρύνει τους μαθητές να συμμετέχουν σε δραστηριότητες όπως είναι η εκμάθηση των τραγουδιών της άνοιξης και η σύγκριση των αρχαίων ασμάτων με τα σύγχρονα «κάλαντα», η δημιουργία της «κρόκης» και η ανταλλαγή διαλόγων και ευχών στα Αρχαία Ελληνικά αποκτώντας έτσι έναν ζωντανό δεσμό με την ιστορία και τα έθιμα, μέσω της γλώσσας.
Η ενσωμάτωση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στα έθιμα προσφέρει μια πιο ολοκληρωμένη κατανόηση των κειμένων και των εκφράσεων που χρησιμοποιήθηκαν παραδοσιακά, αναδεικνύοντας έτσι, έτι περαιτέρω, την πλούσια γλωσσική κληρονομιά της Ελλάδος. Ο συνδυασμός της γλώσσας με τις πρακτικές δράσεις και τις παραδοσιακές εορτές διασφαλίζει ότι η μάθηση συνδυάζει τη διάδραση με την ψυχαγωγία, επιτρέποντας στους μαθητές να συμμετέχουν ενεργά στη διατήρηση και την προώθηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
