της Ευγενίας Μανωλίδου
Ο πόλεμος σήμερα δεν μοιάζει πια με ό,τι γνώριζε η ανθρωπότητα. Δεν είναι οπλίτες που συγκρούονται σε πεδία μαχών, κοιτώντας τον εχθρό στα μάτια. Είναι μη επανδρωμένα σκάφη, κυβερνοεπιθέσεις, τεχνητή νοημοσύνη που αποφασίζει σε κλάσματα δευτερολέπτου ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει.
Ο άνθρωπος δεν κρατά πια όπλο· πατά ένα πλήκτρο. Και συχνά ούτε αυτό, αρκεί ένας αλγόριθμος. Όσο πιο αόρατος γίνεται ο πόλεμος, τόσο πιο φονικός. Ένας πόλεμος που συμβαίνει χωρίς να τον βλέπουμε, που διεξάγεται χωρίς να το καταλαβαίνουμε.
«Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς», γράφει ο Ηράκλειτος. Δεν μιλούσε για τη βία των όπλων, αλλά για τη σύγκρουση των αντιθέσεων που κινεί τη ζωή. Για εκείνη τη δύναμη που μέσα από τη διαμάχη γεννά την ισορροπία. Όταν, όμως, ο άνθρωπος ξεχνά τη φιλοσοφική διάσταση του πολέμου και τον μετατρέπει σε μέσο εξουσίας, τότε ο «πατήρ πάντων» γίνεται καταστροφέας των πάντων.
Κι όμως, ο πιο αρχαίος πόλεμος που αποτυπώθηκε ποτέ σε λόγο, η Ιλιάδα, δεν είναι ύμνος στη βία, αλλά μάθημα ήθους. Μέσα στα στρατόπεδα της Τροίας βλέπουμε τον άνθρωπο μπροστά στο όριο της ύπαρξής του. Ο Αχιλλέας μαθαίνει ότι η οργή του οδηγεί στην καταστροφή, ο Έκτορας υπερασπίζεται την πατρίδα γνωρίζοντας πως θα πεθάνει, ο Πρίαμος γονατίζει μπροστά στον φονιά του παιδιού του και ζητά το σώμα του πίσω. Ένας Αχαιός και ένας Τρώας ανταλλάσσουν όπλα γιατί κάποτε ο παππούς του ενός φιλοξένησε τον παππού του άλλου. Ο σεβασμός, η φιλία, η αιδώς και η ανθρωπιά δεν χάνονται μέσα στον πόλεμο. Εκεί δοκιμάζονται.
Η Ιλιάδα μάς διδάσκει περισσότερα για τον πολιτισμό των Ελλήνων απ’ ό,τι χίλιες ιστορίες ειρήνης. Μας δείχνει ότι η ανδρεία δεν είναι ο θόρυβος των όπλων, αλλά η νηφαλιότητα της ψυχής μπροστά στον θάνατο. Ότι το ήθος αποκτά δύναμη όταν όλα γύρω του καταρρέουν. Ότι η πραγματική νίκη δεν είναι να σκοτώσεις τον εχθρό, αλλά να μη χάσεις τον εαυτό σου.
Αυτό το ήθος —«το πολυχρόνιον ἔθος» του Πλουτάρχου— ήταν εκείνο που συνόδευσε τους Έλληνες και στους αιώνες που ακολούθησαν. Από τους ήρωες της Ιλιάδας ως τους τριακοσίους των Θερμοπυλών, το ίδιο πνεύμα αναγνωρίζεται: άνθρωποι που αντιμετώπισαν τον θάνατο κατάματα. Που δοξάστηκαν ακόμη και στην ήττα τους, γιατί η ήττα με ήθος είναι ανώτερη από τη νίκη χωρίς αυτό. Οι Σπαρτιάτες, λέει ο Πλούταρχος, κρατούσαν μικρό ξίφος για να πολεμούν ἐγγύθεν — κοντά στον εχθρό. Απέναντι σε αυτή τη νοοτροπία, ο σημερινός άνθρωπος έχει αποξενωθεί. Ο πόλεμος διεξάγεται με μηχανές, χωρίς πρόσωπο, χωρίς ήθος. Κι ίσως γι’ αυτό, όσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από τον άνθρωπο, τόσο περισσότερο χάνουμε την αίσθηση της ευθύνης.
Η αρχαία ελληνική γραμματεία μάς υπενθυμίζει ότι το ήθος γεννιέται μέσα στην αναμέτρηση με το δύσκολο. Οτι η αληθινή παιδεία είναι καλλιέργεια ψυχής. Γι’ αυτό είναι ανάγκη τα παιδιά να έρχονται σε επαφή από νωρίς με τα Αρχαία Ελληνικά, να γνωρίζουν τα κείμενα όπου δοκιμάζεται η ψυχή του ανθρώπου και να κατανοούν πως ο πολιτισμός δεν είναι πολυτέλεια, αλλά ευθύνη. Γιατί όταν γνωρίζεις τι σημαίνει «πόλεμος», μαθαίνεις να επιλέγεις την ειρήνη. Και τότε καταλαβαίνεις: «… τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους» … πως κάθε εποχή, με τον δικό της πόλεμο, αποκαλύπτει ποιοι είμαστε – και μας καλεί να αποφασίσουμε ποιοι θέλουμε να γίνουμε.