«Μιλάμε αρχαία ελληνικά» – και να γιατί

Ο συγγραφέας έχει δίκιο σε πολλά. Από επιστημονικής πλευράς, γνωρίζουμε όλοι ότι η ελληνική γλώσσα έχει μακραίωνη εξέλιξη, με φωνολογικές, μορφολογικές και συντακτικές αλλαγές που καταγράφονται από την ομηρική εποχή έως σήμερα.

Γνωρίζουμε επίσης ότι η «αρχαία ελληνική» δεν είναι μία και ενιαία γλώσσα, αλλά ένα σύνολο διαλέκτων — αττική, ιωνική, δωρική, αιολική — και ότι από τον 4ο αιώνα π.Χ. επικρατεί η Ελληνιστική Κοινή, η γλώσσα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, των Ευαγγελίων και των πρώτων Ελλήνων της διασποράς. Αυτή ακριβώς η Κοινή ένωσε τον ελληνικό κόσμο και, με τη φυσική της εξέλιξη, οδήγησε στα μεσαιωνικά και στα νέα ελληνικά.

Γι’ αυτό και στα πανεπιστήμια του εξωτερικού αλλά και στα εκατοντάδες κλασικά λύκεια της Ιταλίας, όταν διδάσκεται η ελληνική γλώσσα, η μορφή που χρησιμοποιούν στα προγράμματα Αρχαίων ή Κλασικών Ελληνικών είναι στην πραγματικότητα η ελληνιστική κοινή. Εκείνοι που τη μελετούν και τη διδάσκουν, τη συνδέουν συχνά με τα νέα ελληνικά και γράφουν άρθρα σε ακαδημαϊκά περιοδικά που αποδεικνύουν τη γλωσσική συνέχεια και τις εντυπωσιακές ομοιότητες ανάμεσα στις δύο μορφές. (Kavčič et al., “Teaching Modern Greek to Classicists: Taking Advantage of Continuity,” Keria – Journal of Classical Studies, University of Ljubljana, 2021).

Η συζήτηση αυτή, ωστόσο, δεν είναι αμιγώς θεωρητική. Όπως επεσήμανε πρόσφατο άρθρο του Spectator, «from the very first lesson, students are actively using the language, rather than experiencing it passively.» Στην Οξφόρδη, στο Κέιμπριτζ και σε δεκάδες σχολεία του εξωτερικού, οι μαθητές μιλούν πλέον λατινικά και αρχαία ελληνικά.Στην Ελλάδα, αντιθέτως, τέτοιες πρακτικές παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άγνωστες και ενίοτε γίνονται αντικείμενο παρεξήγησης από όσους αγνοούν τη σύγχρονη διεθνή προσέγγιση στη διδασκαλία των αρχαίων γλωσσών. Ας είμαστε ειλικρινείς: το να γνωρίζουμε τη θεωρία δεν αρκεί. Για να καταλάβουμε τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, πρέπει κατ᾽αρχάς να της συμπεριφερθούμε ως γλώσσα: να τη μιλήσουμε. 

Αν ρωτούσαμε τους αγωνιστές του 1821 ποια μορφή των ελληνικών μιλούσαν, δύσκολα θα έδιναν επιστημονική απάντηση. Δεν υπήρχαν τότε γλωσσολόγοι να τους εξηγήσουν την απώλεια του δυϊκού ή τη μεταβολή των φωνηέντων. Κι όμως, ήξεραν βαθιά μέσα τους πως η γλώσσα τους ήταν ελληνική. Ότι οι λέξεις τους, τα τραγούδια τους, τα προσευχητάρια τους, ανήκαν στην ίδια γλώσσα που έπλασε κάποτε τα έπη του Ομήρου και τα Ευαγγέλια.

Ο επιστημονικός λόγος είναι πολύτιμος. Εξηγεί, ταξινομεί, αποδεικνύει. Αλλά δεν εμπνέει. Κανείς δεν ξεκίνησε να πολεμά για την ελευθερία του με γραμματικές και συντακτικά· ξεκίνησε γιατί άκουσε μια φωνή που του είπε ελευθερία ή θάνατος – λέξεις αρχαιότατες και οι δύο. Έτσι και στη γλώσσα: η αγάπη για τα αρχαία ελληνικά δεν γεννιέται από τους ορισμούς, αλλά από το άκουσμα, από την επαφή, από το δέος που προκαλεί το γνῶθι σαυτόν όταν ειπωθεί προφορικά — έστω και ως αυτογνωσία, που μπορεί να είναι μεταγενέστερη, αλλά χωρίς το γνῶθι σαυτόν δεν θα είχε δημιουργηθεί.

Και ίσως αυτή να είναι η πιο συγκλονιστική απόδειξη της συνέχειας: η ελληνική γλώσσα παραμένει εύπλαστη, ικανή να μεταμορφώνει λέξεις και να μεταμορφώνεται, χωρίς να χάνει τον εαυτό της. Να δέχεται και να δανείζει, να αλλάζει αλλά και να διατηρεί τον ίδιο πυρήνα νοήματος. Αν θέλουμε να δείξουμε στα παιδιά μας ότι η ελληνική είναι μία και συνεχής, πρέπει πρώτα να την αφήσουμε να αναπνεύσει. Να της φερθούμε ως γλώσσα, όχι ως ακαδημαϊκό αντικείμενο. Για τους φιλολόγους πρέπει να είναι επιστήμη. Για τα παιδιά όμως, πρέπει να είναι μουσική, θέατρο, παιχνίδι, συνομιλία.

Και είναι, ίσως, ειρωνικά εύγλωττο ότι το ίδιο το περιοδικό Νέα Παιδεία, όπου δημοσιεύθηκε το άρθρο που επιχειρεί να αποδομήσει τη φράση «μιλάμε αρχαία ελληνικά» φέρει στο εξώφυλλό του τη φράση του Πλάτωνα: «Δύσκολον θρέμμα ἄνθρωπος».

Λόγια που μόνον εμείς οι Έλληνες μπορούμε ακόμη να κατανοήσουμε, χωρίς να τα έχουμε διδαχθεί, επειδή παραμένουν ζωντανά μέσα στη γλώσσα μας. Κι αν αυτό δεν αποδεικνύει, με τον πιο ουσιαστικό τρόπο, ότι πράγματι μιλάμε αρχαία ελληνικά – έστω κι αν δεν το συνειδητοποιούμε – τότε πραγματικά δεν ξέρω πώς αλλιώς θα μπορούσε να αποδειχθεί.