της Ευγενίας Μανωλίδου
Η πρόσφατη ανακάλυψη της μοναδικής εν ζωή προσωπογραφίας του Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου, του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, στο Καθολικό της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας αποτελεί γεγονός παγκοσμίου σημασίας για την ελληνική Ιστορία και Πολιτισμό. Η τοιχογραφία, που εντοπίστηκε από την αρχαιολόγο Δρ. Αναστασία Κουμούση, χρονολογείται στα μέσα του 15ου αιώνος και απεικονίζει τον αυτοκράτορα με φωτοστέφανο, ως Άγιο. Όπως τόνισε η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ο ζωγράφος αποτύπωσε τα χαρακτηριστικά του αυτοκράτορα από προσωπική αντίληψη, αναδεικνύοντας έτσι την ανθρώπινη αλλά και ηρωική διάστασή του.
Με αφορμή αυτή τη σπουδαία ανακάλυψη, ας θυμηθούμε την Ιστορία μας και ας μάθουμε από τα διδάγματά της. Η απόφαση του Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου να αντισταθεί μέχρι τέλους κατά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, αρνούμενος να παραδώσει την Πόλη στον Μωάμεθ Β’, αποτελεί πράξη υψίστου ηρωισμού, καθώς, παρά την αναπόφευκτη ήττα, ο αυτοκράτορας θυσιάστηκε για την τιμή και την ελευθερία της πατρίδος, αποτυπώνοντας με τον δικό του τρόπο το «Ελευθερία ή Θάνατος» που θα ενέπνεε τους Έλληνες αιώνες μετά, κατά την Επανάσταση του 1821.
Η απεικόνιση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ως Αγίου, όπως άλλωστε συνέβη με τον Μ. Αλέξανδρο και άλλους ηγεμόνες της ελληνικής και ρωμαϊκής ιστορίας που θεοποιήθηκαν, αντανακλά την ανάγκη των λαών να τιμήσουν τους ηγέτες που έθεσαν το κοινό καλό πάνω από τη ζωή τους. Υπενθυμίζουμε πως ο Μέγας Αλέξανδρος λατρεύτηκε ως θεός, ενώ Ρωμαίοι αυτοκράτορες, όπως ο Αύγουστος, εντάχθηκαν στο πάνθεον των ηρώων, αποτελώντας πρότυπα πολιτικής και στρατιωτικής αρετής.
Ας δούμε όμως το πώς συνδέονται όλα αυτά και γιατί μας αφορούν σήμερα, αφού, σε όλη τη μακραίωνη ιστορία του Ελληνισμού, οι ήρωες που θυσιάστηκαν για την πατρίδα αποτελούν σταθερή πηγή έμπνευσης και διδασκαλίας στην Ιστορία. Από τον Έκτορα, τον ήρωα της Ιλιάδος, που είπε το εμβληματικό «εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» (ο καλύτερος οιωνός είναι να υπερασπίζεσαι την πατρίδα), μέχρι τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο στην Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, και τους αγωνιστές του ’21 και του ’40, η ιστορία μας διαπνέεται από το ιδανικό της ανιδιοτελούς θυσίας για την ελευθερία. Η θυσία του Παλαιολόγου έχει κοινά χαρακτηριστικά με εκείνη του Λεωνίδα και των 300 στις Θερμοπύλες, όπου οι Σπαρτιάτες πολέμησαν ενάντια στις συντριπτικά ανώτερες δυνάμεις των Περσών για να υπερασπιστούν την ελευθερία τους. Και στις δύο περιπτώσεις, οι μάχες χάθηκαν, αλλά οι ήρωες κέρδισαν την αιώνια αναγνώριση. Η ίδια φιλοσοφία συναντάται στη ναυμαχία της Σαλαμίνος με τον γνωστό παιάνα «Ὦ, παῖδες Ἑλλήνων ἴτε», αλλά και στην άρνηση των Ελλήνων να παραδοθούν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με το περίφημο «ΟΧΙ» του 1940, όπως και στην εξέγερση του 1821, όπου το σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος» ανέδειξε για άλλη το υπέρτατο αγαθό των Ελλήνων, την Ελευθερία. Δεν είναι τυχαίο πως ο ελληνικός είναι ο μοναδικός Εθνικός Ύμνος που δεν υμνεί τις ομορφιές της χώρας για την οποία έχει γραφτεί, αλλά την, «απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά» Ελευθερία. Η ιστορική πορεία του Ελληνισμού είναι γεμάτη παραδείγματα ανθρώπων που αντιστάθηκαν σε ισχυροτέρους αντιπάλους, που επέλεξαν να θυσιαστούν υπέρ βωμών και εστιών σε έναν διαχρονικό αγώνα που αποτελεί τη βάση της ελληνικής ταυτότητος. Η ανακάλυψη της προσωπογραφίας του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου αποτελεί ένα σημαντικό αρχαιολογικό γεγονός, αλλά θεωρώ πως η απεικόνισή του ως Αγίου υπογραμμίζει την ηθική διάσταση του ηρωισμού, όπου η ανδρεία συνοδεύεται από πνευματική ανύψωση.
Ας δούμε τώρα γιατί μας αφορά αυτό το σπουδαίο γεγονός σήμερα. Σε μια εποχή που η τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη κυριαρχούν στις ζωές μας, η ανάγκη να διατηρήσουμε τη σύνδεση με τις ρίζες μας και να κατανοήσουμε το ανθρώπινο στοιχείο είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Η ιστορία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και όλων των ηρώων που θυσιάστηκαν για την ελευθερία μας διδάσκει ότι, όσο εξελιγμένα κι αν είναι τα εργαλεία μας, οι αξίες που μας καθοδηγούν παραμένουν διαχρονικές, καθώς η αυτοθυσία, η ανιδιοτέλεια, η προσήλωση στα ιδανικά δεν μπορούν να αντικατασταθούν από κανέναν υπολογιστή, όσο προηγμένος κι αν είναι.
Τα σχολεία μας σήμερα έχουν ρίξει το βάρος στις γνώσεις που σχετίζονται με τους υπολογιστές, την τεχνολογία, τα STEM και τις δεξιότητες του μέλλοντος. Ωστόσο, τα παιδιά μας χρειάζονται εφόδια όχι μόνο για να κατανοήσουν τις λειτουργίες μιας μηχανής, αλλά και για να αποκτήσουν συνείδηση της ανθρώπινης φύσης τους, τα σπουδαία επιτεύγματα των προγόνων τους και του πολιτισμού που τους διαμόρφωσε. Η ιστορία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, του Λεωνίδα, των Σαλαμινομάχων, των Αγωνιστών του 1821 και των Ηρώων του 1940 είναι μαθήματα που ενισχύουν την κριτική σκέψη και την ηθική πυξίδα των νέων. Διδάσκουν τη σημασία της αντίστασης απέναντι σε κάθε μορφή καταπίεσης, την αξία της ελευθερίας και την ανάγκη για αυτοθυσία υπέρ του κοινού καλού. Είναι αυτές οι αξίες που θα διασφαλίσουν ότι η τεχνολογία θα παραμείνει ένα εργαλείο στην υπηρεσία της ανθρωπότητας και όχι μια δύναμη που θα κυριαρχήσει πάνω της. Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, της ιστορίας, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και του πολιτισμού είναι μια επένδυση στην καλλιέργεια των νέων με συνείδηση και όραμα ώστε, εκτός από ικανοί επιστήμονες, να γίνουν και ολοκληρωμένοι άνθρωποι.