της Ευγενίας Μανωλίδου
Οι Απόκριες, με τις μεταμφιέσεις, τα σκωπτικά τραγούδια και τις διονυσιακές εκδηλώσεις, έχουν ρίζες που χάνονται στα βάθη του χρόνου. Η γιορτή των Ανθεστηρίων, τα Ελευσίνια Μυστήρια και η λατρεία του Διονύσου διαμόρφωσαν τις αποκριάτικες παραδόσεις που διατηρούνται μέχρι σήμερα και εντάσσονται σε μια μακρά σειρά εορτών και εθίμων που αποδεικνύουν τη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού. Η μυθική αρπαγή της Περσεφόνης, που σηματοδοτούσε τον κύκλο του θανάτου και της αναγέννησης, αποτέλεσε τη βάση των Ελευσινίων Μυστηρίων. Παράλληλα, η διονυσιακή λατρεία γέννησε τα Ανθεστήρια, μια τριήμερη γιορτή που θυμίζει τις σημερινές Απόκριες. Οι αρχαίοι Έλληνες φορούσαν μάσκες και μεταμφιέζονταν, τραγουδούσαν σκωπτικά άσματα και γιόρταζαν την έλευση της άνοιξης, ενώ παράλληλα τιμούσαν τους νεκρούς, όπως αργότερα καθιερώθηκε με το Ψυχοσάββατο.
Η λέξη «Απόκριες» προέρχεται από το «αποκρέω», που σημαίνει «απέχω από το κρέας», καθώς οδηγεί στη νηστεία της Σαρακοστής. Το ίδιο μήνυμα μεταφέρει και η λατινική λέξη carne vale («αντίο στο κρέας»), από όπου προέρχεται το καρναβάλι. Αλλά και τα σκωπτικά τραγούδια, που κυριαρχούν στις Αποκριές, συνδέονται με τη διονυσιακή σάτιρα και προέρχονται από το «σκώπτω», που σημαίνει περιγελώ, εμπαίζω. Με αυτά, οι άνθρωποι μπορούσαν να εκφράσουν ελεύθερα τα συναισθήματά τους, να σατιρίσουν την εξουσία και να γιορτάσουν χωρίς περιορισμούς, ακριβώς όπως συμβαίνει και σήμερα. Η μεταμφίεση, όμως, δεν ήταν μόνο στοιχείο σάτιρας ή διασκέδασης. Στα Διονυσιακά δρώμενα, οι άνθρωποι μεταμορφώνονταν σε σατύρους και μυθικές μορφές για να τιμήσουν τον θεό της έκστασης και του κρασιού. Οι μάσκες προσέφεραν ανωνυμία, απελευθέρωση από κοινωνικές συμβάσεις και ταυτόχρονα είχαν αποτροπαϊκή δύναμη ενάντια στα κακά πνεύματα. Αυτή η πανάρχαια πρακτική επιβιώνει σήμερα στα αποκριάτικα δρώμενα, όπως οι Κουδουνοφόροι στη Θράκη και οι Γενίτσαροι και Μπούλες στη Νάουσα, όπου οι μεταμφιέσεις και οι τελετουργικές κινήσεις παραπέμπουν άμεσα στις αρχαίες λατρείες.
Φυσικά ο Διόνυσος, θεός του κρασιού, της γονιμότητας και της έκστασης, είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις τελετές που προηγήθηκαν των Αποκριών. Τα Ανθεστήρια ήταν μια τριήμερη γιορτή προς τιμήν του και γιορτάζονταν στην Αθήνα τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο-Μάρτιο) και περιλάμβαναν εορτασμούς που θυμίζουν τις σημερινές Απόκριες.
- Πιθοίγια: Την πρώτη ημέρα, άνοιγαν τα νέα κρασιά και όλοι συμμετείχαν σε ένα γενικότερο κλίμα μέθης και χαράς.
- Χόες: Τη δεύτερη ημέρα, οι πολίτες φορούσαν περίεργες μεταμφιέσεις, συμμετείχαν σε διαγωνισμούς πόσης κρασιού και τραγουδούσαν σκωπτικά άσματα, παρόμοια με τα σημερινά αποκριάτικα δρώμενα.
- Χύτροι: Η τελευταία ημέρα είχε έντονο τον χαρακτήρα του Ψυχοσαββάτου, καθώς γίνονταν προσφορές στους νεκρούς και τελετές για την αναχώρηση των ψυχών.
Η μετάβαση από τις αρχαίες γιορτές στις σημερινές Απόκριες έγινε σταδιακά και αβίαστα. Το Ψυχοσάββατο συνέχισε την παράδοση των Χύτρων, όπου οι αρχαίοι πρόσφεραν φαγητό στους νεκρούς. Τα πολυσπόρια – ένα μείγμα από βρασμένους σπόρους, όπως σιτάρι, φακές, ρεβίθια και κυρίως ρόδι, το οποίο συμβολίζει τη γονιμότητα και τη σύνδεση με τον Κάτω Κόσμο – επιβίωσαν στα χριστιανικά μνημόσυνα και στις αγροτικές τελετουργίες. Σύμφωνα με τον μύθο, η Περσεφόνη έφαγε σπόρους ροδιού στον Άδη, γεγονός που την υποχρέωσε να επιστρέφει κάθε χρόνο στον Κάτω Κόσμο για έξι μήνες, επιβεβαιώνοντας τον κύκλο της φύσης και της αναγέννησης. Αυτή η πανάρχαια συνήθεια είχε ήδη σημαντικό ρόλο στις αγροτικές λατρείες της Δήμητρας και αργότερα πέρασε στη βυζαντινή και νεότερη Ελλάδα, όπου η κατανάλωση βρασμένων δημητριακών (κόλλυβα) παρέμεινε αναπόσπαστο στοιχείο των τελετών μνήμης. Οι γιορτές του Διονύσου διατήρησαν το πνεύμα της μέθης, της χαράς και της μεταμφίεσης, ενώ οι σατιρικές παραστάσεις επιβιώνουν στα καρναβάλια όλης της Ελλάδας. Παρά το πέρασμα των αιώνων, οι Έλληνες συνεχίζουν να γιορτάζουν με τον ίδιο αυθορμητισμό, την ίδια ανάγκη για χαρά, γέλιο και κοινωνικό δεσμό.
Στην Ελληνική Αγωγή αυτές τις ημέρες τα παιδιά μαθαίνουν για την προέλευση του εθίμου, ζωντανεύουν θεατρικά δρώμενα στα αρχαία ελληνικά και, χωρίς να το καταλαβαίνουν, γίνονται μέρος της ίδιας της ιστορίας που μαθαίνουν. Με τη βιωματική διδασκαλία, κατακτούν τη γλώσσα, την ιστορία, τον πολιτισμό και τα έθιμα, ως μια ζωντανή εμπειρία που τους συνδέει με τις ρίζες τους. Έτσι, γινόμαστε όλοι μας μέρος της αδιάσπαστης αλυσίδας του ελληνικού πολιτισμού, που συνεχίζεται αδιάλειπτα στους αιώνες.
Η βιωματική διδασκαλία είναι ο θεμέλιος λίθος της εκπαίδευσης στην Ελληνική Αγωγή, καθώς δεν περιοριζόμαστε μόνον στη διδασκαλία της γλώσσας, αλλά δίνουμε στα παιδιά την ευκαιρία να ζήσουν την αρχαία ελληνική παράδοση μέσα από ρόλους, θεατρικά δρώμενα και αναπαραστάσεις. Για παράδειγμα, αυτές τις ημέρες δραματοποιούμε στις μικρές τάξεις, στο πρώτο επίπεδο των Αρχαίων Ελληνικών τον μύθο της Αρπαγής της Περσεφόνης. Με την καθοδήγηση των εκπαιδευτικών τους, συνομιλούν στα Αρχαία Ελληνικά, ενσαρκώνοντας μυθικούς ρόλους. Διαβάστε ένα παράδειγμα για το πώς η αρχαία ελληνική γλώσσα ζωντανεύει πρακτικά στην τάξη μας:
ΜΥΘΟΣ: Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΗΣ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗΣ
Ἀφήγησις: Ἡμέραν τινὰ ἡ Περσεφόνη παίζει ἐν κήπῳ πλήρει ἀνθῶν καὶ δένδρων. Ὁρᾷ ἄνθος καλὸν καὶ μέγα.
Περσεφόνη: Ὑπέροχον τοῦτο τὸ ἄνθος ἐστί! Κόψω πάραυτα αὐτό!
Ἀφήγησις: Ἐξαίφνης, ἡ γῆ σείεται καὶ ἀνοίγει καὶ ἐμφανίζεται ὁ Πλούτων ἐπὶ τὸ ἅρμα. Ἁρπάζει τὴν Περσεφόνην καὶ εἰς τὸν Κάτω Κόσμον ἄγει.
Πλούτων: Ἐλθὲ μετ’ ἐμοῦ, ὦ Περσεφόνη! Ἐγώ εἰμι ὁ βασιλεὺς τοῦ Κάτω Κόσμου καὶ σὺ βασίλισσα ἔσει.
Περσεφόνη: Μῆτερ! Ὦ, μῆτερ! Βοήθει μοι!
Δήμητρα: Περσεφόνη, ὦ γλυκύτατόν μου τέκνον, ποῦ εἶ; Ζητῶ σε πανταχοῦ. Οὐχ ὁρῶ καρπούς, οὐχ ὁρῶ ἄνθη… Λυποῦμαι, λυποῦμαι…
Ζεύς: Πλοῦτον, ἄκουσον. Ἄφες τὴν Περσεφόνην! Ἡ Δημήτηρ δυστυχής ἐστιν, οἱ ἄνθρωποι πεινῶσιν.
Πλούτων: Καλῶς. Ἐγὼ ἀφήσω αὐτήν, ἀλλά… δώσω τῇ κόρῃ σπόρους ῥοιᾶς. Οὕτως, οὐ δύναται μένειν εἰς τὴν γῆν ἐσαεί.
Ἀφήγησις: Ἔαρ καὶ Θέρος ἐστίν. Ἡ Περσεφόνη μετὰ τῆς μητρὸς μένει καὶ τότε ἡ γῆ ἀνθῶν καὶ καρπῶν γέμει. Φθινόπωρον καὶ Χειμών ἐστιν. Ἡ Περσεφόνη εἰς τὸν Κάτω Κόσμον βαίνῃ καὶ οὐδὲν θάλλει ἐπὶ τῆς γῆς.
Πηγές.
- Αριστοτέλης. Ποιητικά. Μετάφραση: Δ. Λυπουρλής. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, 2002, 2004.
- Αριστοφάνης. Αχαρνείς και Θεσμοφοριάζουσες. Αθήνα: Κάκτος, 1998.
- Ηρόδοτος. Ιστορίαι. Βιβλίο 2.48-49. Μετάφραση: Α. Βλάχος. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα, 1988.
- Απολλόδωρος. Βιβλιοθήκη. Α΄ 5,1-3. Αθήνα: Κάκτος, 1999.
- Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα. Στίχοι 2-495. Μετάφραση: Θ. Μαυρόπουλος. Αθήνα: Ζήτρος, 2005.
- Νικόλαος Πολίτης. Παραδόσεις – Μελέται Περί του Βίου και της Γλώσσης του Ελληνικού Λαού. Αθήνα: Εργάνη, 1965.
- Δόμνα Σαμίου. Αποκριάτικα τραγούδια. Αθήνα: Κέντρο Ελληνικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου, 1994.
- Φιλολογική Ομάδα της Ελληνικής Αγωγής. Μεταγραφή Μύθου: Η Αρπαγή της Περσεφόνης. Αθήνα: Ελληνική Αγωγή, 2025.