της Ευγενίας Μανωλίδου
Από τους αρχαίους Αιγυπτίους που έζησαν για να προετοιμάσουν τον εαυτό τους για τη μετά θάνατον ζωή, μέχρι τους Έλληνες που ανήγαγαν τη Μνήμη σε θεότητα, η ανθρωπότητα παλεύει αιώνες με την ίδια ερώτηση: πώς νικάς τον θάνατο;
Για τους Αιγυπτίους, η επίγεια ζωή ήταν μόνον ο πρόλογος. Οι πυραμίδες, τα ταφικά κείμενα, οι τελετουργίες, όλα στην υπηρεσία ενός αιωνίου «μετά», εργαλεία για να διασφαλίσουν ότι η ψυχή θα συνεχίσει το ταξίδι της. Η αιωνία ζωή ήταν ο αληθινός προορισμός και η επίγεια ζωή, μόνον μια στάση. Στον αντίποδα, οι Έλληνες έστρεψαν το βλέμμα αλλού. Ναι, μίλησαν για τον Άδη και το επέκεινα, για τα Ηλύσια Πεδία και τη μετενσάρκωση. Προσπαθώντας όμως να νικήσουν τον θάνατο και να κρατήσουν τον άνθρωπο για πάντα ζωντανό, αυτοί οι υπέροχοι πανεπιστήμονες, ανακάλυψαν τη Μνήμη. Και την ανήγαγαν σε θεότητα, από την οποία γεννήθηκαν η ποίηση, η ιστορία, η μουσική, η τέχνη. Ό,τι μπορεί να χαρίσει στον άνθρωπο το μόνο είδος αθανασίας και τη μόνη ανακούφιση που γνωρίζουμε.
Η Μνημοσύνη, μητέρα των Μουσών, ενσάρκωνε τη θεϊκή μορφή της μνήμης, πηγή κάθε τέχνης και κάθε γνώσης. Από εκείνη γεννήθηκε η ποίηση, η ιστορία, η μουσική. Και μαζί τους, η ταυτότητά μας. Στη γλώσσα μας, «μνήμη», «μνημείο» και «ανάμνηση» μοιράζονται την ίδια ρίζα και την ίδια αποστολή: στέκονται ως πράξεις αντίστασης στη λήθη. Και εδώ έρχεται η ποίηση, αυτό το αρχέγονο χάρισμα των Ελλήνων, για να μας ψιθυρίσει πως η μνήμη πονά. «Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί» λέει ο Σεφέρης. Η Κική Δημουλά την ονομάζει «κύριο όνομα των θλίψεων, μόνον ενικού αριθμού και άκλιτη». Ο Καρυωτάκης παραδέχεται: «Στο σώμα, στην ενθύμηση πονούμε».
Και ο Ελύτης ομολογεί: «Η μνήμη με σκοτώνει». Αυτή η πληγή, όμως, είναι και ο μόνος δρόμος προς την αθανασία. Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης, λίγο πριν το τέλος, μιλά για την ψυχή που δεν πεθαίνει αλλά επιστρέφει εκεί απ’ όπου ήρθε, έτσι κι εμείς κρατάμε μέσα μας την ελπίδα πως ό,τι αγαπήσαμε δεν χάνεται. Η ψυχή, λέει, είναι αθάνατη. Μόνο το σώμα φθείρεται. Στα Ελευσίνια Μυστήρια, οι μύστες πίστευαν ότι όποιος «είδε» τα άρρητα μυστικά θα αντιμετώπιζε τον θάνατο χωρίς φόβο και προσπαθούσαν να τον δουν κατάματα, μήπως και τον ξορκίσουν. Αυτή η αποστολή συνεχίστηκε αδιάκοπα ως την Ορθόδοξη πίστη μας, όπου η φράση «Αἰωνία ἡ μνήμη» ερμηνεύεται ως μνήμη μέσα στην αγάπη και την προσευχή των εν ζωή ανθρώπων εσαεί και συνοδεύεται από το επίθετο «ἀξιομακάριστε» – δηλαδή άξιε μακαρισμού, τιμής και πνευματικής ευτυχίας, μια αναγνώριση ότι η ζωή του υπήρξε άξια να τιμηθεί και να διασωθεί στον χρόνο.
Σήμερα, η μνήμη είναι το μόνο όπλο μας απέναντι στην απώλεια. Δεν μπορεί να φέρει πίσω κανέναν, αλλά μπορεί να μην τον αφήσει να χαθεί. Και γι’ αυτό, οι γονείς που μένουν πίσω κρατούν τη μορφή του παιδιού τους μέσα τους, σε κάθε σκέψη, σε κάθε ανάσα, ένα μνημείο άφθαρτο στους αιώνες. Δεν υπάρχουν λόγια που να γεφυρώνουν το κενό. Μόνο η σιωπή, κι αυτή η μνήμη που αρνείται να ξεθωριάσει. Η μνήμη, η μνήμη, η μνήμη… Ο πιο σκληρός πόνος αλλά και η αιώνια αθανασία.
Η Μνημοσύνη, μητέρα των Μουσών, ενσάρκωνε τη θεϊκή μορφή της μνήμης, πηγή κάθε τέχνης και κάθε γνώσης. Από εκείνη γεννήθηκε η ποίηση, η ιστορία, η μουσική. Και μαζί τους, η ταυτότητά μας. Στη γλώσσα μας, «μνήμη», «μνημείο» και «ανάμνηση» μοιράζονται την ίδια ρίζα και την ίδια αποστολή: στέκονται ως πράξεις αντίστασης στη λήθη. Και εδώ έρχεται η ποίηση, αυτό το αρχέγονο χάρισμα των Ελλήνων, για να μας ψιθυρίσει πως η μνήμη πονά. «Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί» λέει ο Σεφέρης. Η Κική Δημουλά την ονομάζει «κύριο όνομα των θλίψεων, μόνον ενικού αριθμού και άκλιτη». Ο Καρυωτάκης παραδέχεται: «Στο σώμα, στην ενθύμηση πονούμε».
Και ο Ελύτης ομολογεί: «Η μνήμη με σκοτώνει». Αυτή η πληγή, όμως, είναι και ο μόνος δρόμος προς την αθανασία. Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης, λίγο πριν το τέλος, μιλά για την ψυχή που δεν πεθαίνει αλλά επιστρέφει εκεί απ’ όπου ήρθε, έτσι κι εμείς κρατάμε μέσα μας την ελπίδα πως ό,τι αγαπήσαμε δεν χάνεται. Η ψυχή, λέει, είναι αθάνατη. Μόνο το σώμα φθείρεται. Στα Ελευσίνια Μυστήρια, οι μύστες πίστευαν ότι όποιος «είδε» τα άρρητα μυστικά θα αντιμετώπιζε τον θάνατο χωρίς φόβο και προσπαθούσαν να τον δουν κατάματα, μήπως και τον ξορκίσουν. Αυτή η αποστολή συνεχίστηκε αδιάκοπα ως την Ορθόδοξη πίστη μας, όπου η φράση «Αἰωνία ἡ μνήμη» ερμηνεύεται ως μνήμη μέσα στην αγάπη και την προσευχή των εν ζωή ανθρώπων εσαεί και συνοδεύεται από το επίθετο «ἀξιομακάριστε» – δηλαδή άξιε μακαρισμού, τιμής και πνευματικής ευτυχίας, μια αναγνώριση ότι η ζωή του υπήρξε άξια να τιμηθεί και να διασωθεί στον χρόνο.
Σήμερα, η μνήμη είναι το μόνο όπλο μας απέναντι στην απώλεια. Δεν μπορεί να φέρει πίσω κανέναν, αλλά μπορεί να μην τον αφήσει να χαθεί. Και γι’ αυτό, οι γονείς που μένουν πίσω κρατούν τη μορφή του παιδιού τους μέσα τους, σε κάθε σκέψη, σε κάθε ανάσα, ένα μνημείο άφθαρτο στους αιώνες. Δεν υπάρχουν λόγια που να γεφυρώνουν το κενό. Μόνο η σιωπή, κι αυτή η μνήμη που αρνείται να ξεθωριάσει. Η μνήμη, η μνήμη, η μνήμη… Ο πιο σκληρός πόνος αλλά και η αιώνια αθανασία.