Η επαναφορά της κλασικής παιδείας ως η βάση για ένα εκπαιδευτικό σύστημα που να συνδέει τη γλώσσα και την ιστορία με τις ανάγκες του σύγχρονου κόσμου, καθιστώντας έτσι την Ελλάδα πρωτοπόρο στην ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών.
της Ευγενίας Μανωλίδου
Σε πρόσφατο άρθρο της Corriere della Sera1 διάβασα για την ανησυχητική μείωση των μαθητών που εγγράφονται στα κλασικά λύκεια της Ιταλίας, μιας χώρας με μακρά παράδοση στον θεσμό αυτό, καθώς λειτουργούν περισσότερα από 600 κλασικά λύκεια σε όλη τη χώρα. Το φαινόμενο αυτό δεν αφορά μόνο την Ιταλία, αλλά είναι ενδεικτικό μιας παγκόσμιας τάσης απομάκρυνσης των νέων από τις κλασικές και ανθρωπιστικές σπουδές. Παρ’ όλα αυτά, το άρθρο υπογραμμίζει την αξία του κλασικού λυκείου ως εργαλείου καλλιέργειας της κριτικής σκέψης, της ηθικής και του πολιτισμού.
Τα τελευταία τρία χρόνια είχα την ευκαιρία να ταξιδέψω εκτενώς στην Ευρώπη, την Αμερική και την Ασία, προβάλλοντας τη σημασία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού ως αναπόσπαστου κομματιού της βασικής εκπαίδευσης των παιδιών. Μέσα από αυτές τις εμπειρίες, συνάντησα έναν παγκόσμιο θαυμασμό για τον ρόλο της Ελλάδoς στη διαμόρφωση της παγκόσμιας πολιτιστικής και πνευματικής κληρονομιάς.
Είναι όμως εντυπωσιακό, και ταυτοχρόνως περίεργο, το γεγονός ότι, σε κάθε χώρα που επισκέπτομαι, οι συνομιλητές μου αναφέρονται με σεβασμό και θαυμασμό στον σπουδαίο ρόλο της Ελλάδος στη διαμόρφωση της παγκόσμιας σκέψης και πολιτιστικής κληρονομιάς. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, οι ίδιοι άνθρωποι αναρωτιούνται γιατί η Ελλάδα δεν αξιοποιεί όσο θα έπρεπε αυτή την ανεκτίμητη παρακαταθήκη για να προωθήσει τη γλώσσα και την κλασική παιδεία, στοιχεία που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς της.
Στην Κίνα, είχα την ευκαιρία να δω πώς μια χώρα χρησιμοποιεί την κλασική της παράδοση για να διαμορφώσει και να επενδύσει στο μέλλον της. Η κινεζική γλώσσα και φιλοσοφία προωθούνται ως κλασικές, με έμφαση στη σημασία της ηθικής και της συλλογικής ευθύνης, ενώ η ίδρυση Κινεζικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα αποτελεί απόδειξη της εξωστρέφειας αυτής της προσπάθειας. Αντίστοιχα, σε άλλες χώρες της Ευρώπης, οι κλασικές σπουδές έχουν προσαρμοστεί στις ανάγκες της εποχής, συνδέοντας τις αρχαίες γλώσσες με σύγχρονες προκλήσεις όπως η τεχνητή νοημοσύνη, οι ηγετικές δεξιότητες και η πολιτική σκέψη. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η διδασκαλία των κλασικών γλωσσών έχει εισαχθεί ακόμη και στο δημοτικό σχολείο, όπως περιγράφεται στο National Curriculum for Languages at Key Stage 2. Από το 2013, τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά αντιμετωπίζονται ως ισότιμα με τις σύγχρονες γλώσσες, επιτρέποντας στα σχολεία να τα διδάσκουν είτε αντί, είτε επιπλέον των γλωσσών όπως τα γαλλικά και τα ισπανικά. Τα Λατινικά, μάλιστα, είναι πλέον η 4η πιο διδασκόμενη γλώσσα στα δημοτικά σχολεία της Αγγλίας! Το πρόγραμμα Classics for All διδάσκει δασκάλους δημοτικών σχολείων πώς να ενσωματώνουν τις κλασικές γλώσσες με βιωματικό και δημιουργικό τρόπο, προσελκύοντας τα παιδιά μέσα από μύθους, ιστορίες και πολιτισμικές αφηγήσεις. Το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό: τα παιδιά αναπτύσσουν γλωσσικές και γνωστικές δεξιότητες, ενώ ενισχύεται η φαντασία και η κριτική τους σκέψη.
Σε αντίθεση με το παράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου, όπου οι κλασικές σπουδές ενισχύονται και ανανεώνονται, στην Ελλάδα τα κλασικά λύκεια έχουν καταργηθεί, αφήνοντας ένα σημαντικό κενό στην εκπαίδευση, με αποτέλεσμα τα παιδιά που θέλουν να ακολουθήσουν αυτή την κατεύθυνση να περιορίζονται στα φροντιστήρια – ένα αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, το οποίο, ωστόσο, δεν επαρκεί. Τα αποτελέσματα στις πανελλήνιες εξετάσεις στα μαθήματα αυτά είναι εξαιρετικά χαμηλά, αποδεικνύοντας ότι οι γνώσεις που λαμβάνονται μέσω των φροντιστηρίων είναι αποσπασματικές και ελλιπείς.
Ίσως στην παρούσα φάση η επαναφορά των κλασικών λυκείων ως αυτόνομων εκπαιδευτικών θεσμών να μοιάζει με μια ξαφνική και δύσκολα υλοποιήσιμη αλλαγή για το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Ωστόσο, μια ρεαλιστική και πιο άμεσα εφαρμόσιμη πρόταση θα ήταν η δημιουργία κλασικών τμημάτων σε κάθε τάξη του λυκείου. Στην Α’, Β’ και Γ’ λυκείου θα μπορούσε να λειτουργεί ένα τμήμα με εντατικό προσανατολισμό σε μαθήματα όπως η αρχαία ελληνική γλώσσα, τα λατινικά, η έκθεση, η λογοτεχνία, η ιστορία, η τέχνη και η φιλοσοφία. Αυτή η επιλογή, που κατά καιρούς έχει προταθεί και συζητηθεί από λογίους και από τους δύο πολιτικούς χώρους – τόσο από την αριστερά όσο και από τη δεξιά – θα έδινε τη δυνατότητα στους μαθητές που ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν στις ανθρωπιστικές επιστήμες να το κάνουν σε ένα πλαίσιο πιο συγκροτημένο και στοχευμένο, χωρίς να απαιτείται άμεση και συνολική αναδιάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήματος.
Θεωρώ πως η επαναφορά αυτών των σπουδών είναι αναγκαία για να δοθεί στα παιδιά μια ολοκληρωμένη εκπαίδευση που θα τους επιτρέπει να εμβαθύνουν στις ανθρωπιστικές επιστήμες, ενώ παράλληλα θα προετοιμάζονται για το μέλλον. Οι γνώσεις που προσφέρουν οι κλασικές σπουδές καλλιεργούν δεξιότητες που είναι απαραίτητες σε κάθε επάγγελμα: κριτική σκέψη, αναλυτική ικανότητα, κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και δεξιότητες ηγεσίας. Ειδικά στον σύγχρονο κόσμο, όπου η τεχνητή νοημοσύνη και οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές απαιτούν ευρύτητα σκέψης, η αξία αυτών των σπουδών είναι αναντικατάστατη.
Κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα, η κοιτίδα του κλασικού πολιτισμού, δεν πρέπει απλώς να ακολουθήσει το παράδειγμα άλλων χωρών, αλλά να πρωτοστατήσει στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος των μαθητών για τις κλασικές σπουδές. Αν η επαναφορά των κλασικών λυκείων μοιάζει σήμερα δύσκολη ή ξαφνική, η δημιουργία κλασικών τμημάτων μέσα στα υπάρχοντα λύκεια, με πιο εντατικό προσανατολισμό στη γλώσσα, τη λογοτεχνία, την ιστορία, τη φιλοσοφία και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, μπορεί να αποτελέσει το πρώτο βήμα για την επανασύνδεση των μαθητών με τον πλούτο της κλασικής μας κληρονομιάς χωρίς καμία επιπλέον οικονομική επιβάρυνση για το Ελληνικό Κράτος.
Αυτό το μοντέλο, πρακτικό, αλλά και ρεαλιστικό, δίνει στα παιδιά μας τη δυνατότητα να αποκτήσουν δεξιότητες που είναι απαραίτητες για το μέλλον: κριτική σκέψη, κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, αναλυτική ικανότητα και ηγετικές δεξιότητες, – χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους ανθρώπους που έχουν ως βάση την κλασική παιδεία. Σε μια εποχή γεμάτη προκλήσεις και αβεβαιότητες, οι ανθρωπιστικές επιστήμες προσφέρουν μια σταθερή πυξίδα, καθώς διδάσκουν στα παιδιά την αξία του διαλόγου, της αυτογνωσίας, της υπομονής και της συλλογικότητας. Παράλληλα, ενισχύουν την εθνική μας ταυτότητα, μας συνδέουν με τις ρίζες μας και βοηθούν να χτίσουμε ένα μέλλον γεμάτο γνώση, πολιτισμό και αλληλεγγύη.
Τις τελευταίες ημέρες, η συζήτηση γύρω από την πιθανή επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο έχει αναδείξει, για μία ακόμη φορά, τον παγκόσμιο σεβασμό και την αναγνώριση που χαίρει η Ελλάδα ως κοιτίδα του πολιτισμού. Αυτός ο σεβασμός προς την πολιτιστική μας κληρονομιά θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή για να στρέψουμε την ίδια εκτίμηση και προσοχή και στην κλασική παιδεία. Ενισχύοντας τις ανθρωπιστικές σπουδές και επενδύοντας στη γλώσσα και την ιστορία μας, τιμούμε το παρελθόν, επιπλέον όμως διαμορφώνουμε πολίτες ικανούς να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του μέλλοντος. Η παιδεία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος ενός πολιτισμού, και η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να ηγηθεί αυτής της προσπάθειας, αποδεικνύοντας ότι η κλασική κληρονομιά δεν ανήκει μόνο στα μουσεία, αλλά και στα σχολεία.
1.Il liceo classico insegna a diffidare del “tutto subito”, è il vero ascensore sociale (Το κλασικό λύκειο μας διδάσκει να αποφεύγουμε τη νοοτροπία του «όλα και τώρα», είναι ο πραγματικός δρόμος για κοινωνική άνοδο)